از هابیت های تالکین تا هابیت جکسون: آخرین معمای تام بامبادیل

امیر کیان پور

این که چرا الفی به نام ترویل در بازسازی پیتر جکسون از هابیت به ماجرا اضافه شده، باید گفت به همان دلیلی که تام بامبادیل در نسخه‌ی سینمایی جکسون از ارباب حلقه‌ها حذف شده است. اضافات نسخه‌ی سینمایی هابیت و حذفیات بازسازی سینمایی ارباب حلقه‌ها از منطق واحدی تبعیت می‌کنند: منطق فروش. طنز ماجرا اینکه موضوع محوری داستان بیش از هر چیزی «طمع» است. از این منظر، آنچه هابیت را در بازسازی سینمایی به ارباب حلقه‌ها شبیه می‌سازد چیزی نیست جز استاندارد سینمایی جذاب و پرفروش «تریلوژی». بدون آن حذفیات و این اضافات، بدون شک با ارباب حلقه‌هایی بسیار طولانی تر و با هابیتی بسیار کوتاه تر روبرو بودیم که نه موفقیت اقتصادی هریک (با احتساب نسبت هزینه و فروش) به اندازه‌ی نمونه‌ی فعلی بود و نه موفقیت اقتصادی هرکدام مستقیماً به دیگری ربط داشت. ۱۱ ساعت فیلم از یک فانتزی حماسی سه جلدی پر از جزئیات و همان مقدار تصویر حرکت از یک داستان ۲۰۰ صفحه ای کودکان؟

لیکن، ماجرا به همین سادگی نیست. حقیقت امر آن که فارغ از بازسازی سینمایی جکسون، دو داستان، دو ماجرای هابیت وجود دارد: نخست، هابیتی که در ۱۹۳۷ نوشته شده و داستانی مختص کودکان است و دیگر هابیتی که در پس زمینه‌ی ارباب حلقه‌ها خلق شده و به طور ضمنی بسط یافته است. ارباب حلقه‌ها که بدواً قرار بود به منزله‌ی دنباله ای بر داستان کودکان اول نوشته شود، ۱۷ سال بعد در قالبی حماسی منتشر شد و از جهاتی ماهیت کتاب نخستین را نیز تغییر داد. به واقع، ارباب حلقه‌ها به داستان هابیت جزئیاتی را بخشید که فاقد آن بود. بازسازی جکسون را از این لحاظ می‌توان حاصل وفاداری به تاریخی دانست که روبه پس برای هابیت بدواً توسط خود تالکین جعل شده است. اضافه شدن لگولاس در فیلم از چنین منطقی تبعیت می‌کند؛ این خود تالکین است که در ارباب حلقه‌ها لگولاس را به عنوان شاهزاده و پسر الون معرفی می‌کند و برای پادشاه الف‌ها در میرکوود پسری می‌آفریند. تالکین در نسخه‌ی داستانی هابیت به لگولاس اشاره ای نمی‌کند، اما چه طور ممکن است او با تورین ویاران زندانی در قلمرو الون مواجه نشده باشد؟ تصمیم جسکون دراینجا برآمده از تصمیم تالکین در بسط آتی هابیت است.[۱]

به طورخلاصه، هابیت اولین تلاش تالکین برای بازگو کردن وقایع دوران سوم سرزمین میانه بود و نمی‌توان آن را مجزا از بسط و انبساط آتی آن در داستان‌های ناتمام و ارباب حلقه‌ها و ضمیمه‌ها قرائت کرد. از دل همین بسط‌های بعدی است که مثلاً شلوب ارباب حلقه‌ها (که شر است در شکل عنکبوت و «تارهای سایه می بافد و هر موجود زنده ای خوراک اوست و استفراغش تاریکی») در مقام نواده‌ی عنکبوت‌های غول پیکر داستان هابیت پرداخته می‌شود. جکسون، با اضافه کردن لگولاس نه تنها تصمیم تالکین را تأیید می‌کند که به واقع تاریخ غایب نانوشته‌ی دوستی لگولاس و گیملی را به نمایش در می‌آورد. همین قضیه در مورد مواجهه گندالف با احضارکننده‌ی روح یا همان سایه‌ی سیاه (Necromancer) صدق می‌کند. اگرچه در داستان هابیت صرفاً اشاره ای جزئی به این مواجهه و مبارزه شده است، لیکن بسط ونمایش آن (که البته در نسخه‌ی جکسون تجسد و نمایش زیادی مبتذل و ناشیانه پیدا کرده) بنا به الزامات ارباب حلقه‌ها و نقش کلیدی سائرون در ماجرای حلقه واقعیتی ضروری است.

وانگهی، نباید از یاد برد که بازسازی تاریخ نانوشته‌ی هابیت توسط جکسون، خواه ناخواه، مشروط به قواعد بصری سینمای سرگرم کننده است؛ از این منظر، برای مثال، اضافه شدن جزئیاتی به زندگی بارد تیرانداز را می‌توان براساس «ضرورتهای درماتیک» سینمای سرگرم کننده توجیه کرد. چه اشکالی دارد بارد دو تا دختر هم داشته باشد؟ (هرچند این ایراد وارد است که چرا این دخترها شبیه هابیت ها لباس پوشیده‌اند). به همین ترتیب، برداشتن سرپوش بشکه‌هایی که دورفها با آن روی رودخانه حرکت می‌کنند و مزین شدن ملاقات اسماگ و بیلبو به حضور دورفها را می‌توان ناشی از ضرورت افزودن بر بار اکشن ماجرا دانست. اگر تورین و همراهان دورف که این همه راه را تا کوهستان متروک طی کرده‌اند با اسماگ روبرو نمی نشدند یک جای کار نمی‌لنگید؟ این منطق رو به پس بازیابی و بازسازی از قضا با ترتیب ساخت نسخه‌های سینمایی ارباب حلقه‌ها و هابیت جور است. اکنون مخاطبان ارباب حلقه‌ها را دیده‌اند و اهمیت مواجهه گندالف با سایه‌ی سیاه را به خوبی می‌دانند. مثلاً، چرا گندالف در بری، تورین را قانع می‌کند تا برای بازپس گیری اره بور اقدام کند؟ طبیعی است، گندالف می‌ترسد اسماگ به اسلحه ای بدل شود در دست سائرون.

 به طور خلاصه، اگر منطق سرمایه و فروش کادری باشد که فرم تریولوژی را ضروری می‌کند، آنچه محتوای مناسب این فرم را شکل می‌دهد بازسازی و احضار تاریخ نانوشته‌ی هابیت توسط جکسون است. فارغ از هرگونه تالکینیسم، در اینجا باید بر نفس بسط وفادارانه‌ی ماجرای هابیت صحه گذارد و بر حماسی کردن و کم کردن بار کودکانه‌ی ماجرا خرده نگرفت.

لیکن، همه‌ی ماجرا این نیست. ارزیابی ما منصفانه نخواهد بود اگر از سه تخطی نابخشودنی جکسون سخنی به میان نیاوریم:

 الف) مهمانی در محضر اژدها: نخست باید اشاره کرد که اسماگ در جهان تالکین موجودی سرخ و طلایی است با فلسف هایی آراسته به جواهر که چهار پا و دو بال دارد، جکسن نه فقط رنگ قهوه ای بر اژدها پاشیده بلکه مطابق با کلیشه و تصویر استاندارد اژدها یعنی wyvern دو پای اسماگ را هم بریده است، اما گناه اصلی جکسون، تخطی ای بنیادی تر است: جکسون با ترتیب دادن ملاقات و گفتگویی طولانی میان بیلبو با اسماگ و برپاکردن تعقیب و گریزی که ماجرا را به بازی موش و گربه ای بدل کرده (برخلاف داستان اصلی، بیلبو در این رفت و آمد حتی یک خراش هم برمی نمی‌دارد) به واقع کل ماجرای هابیت را زیر سؤال برده است. گفتگو و تعقیب و گریز با اسماگ هولناکی که چنین و چنان کرده و گندالف بیم دارد سائرون از آن سوء استفاده کند، آیا کل داستان را به یک شوخی بدل نمی‌کند؟ مبتذل کردن اسماگ مبتذل کردن ماجرای مجموعه تلاش‌های شگفت انگیزی است که دست آخر به نابودی اسماگ می‌انجامد. نخستین تخطی جکسون آشنا و عادی ساختن شر است.

ب) آواز شیرینی که به خشم می‌آورد: بدون شک حذف آواز شیرین بیلبو که تهمید او برای عصانی کردن عنکبوت‌ها و نجات تورین و بقیه است، گناهی نابخشودنی است. خواندن چنین آوازی در چنین شرایطی کاری است که تنها از یک هابیت بر می‌آید، تنها یک هابیت می‌تواند عنکبوت‌های غول پیکر را با این نام‌ها بخواند:[۲] Attercop,Old Tomnoddy, Lazy Lob, Crazy Cob … تخطی جکسون هابیت زدایی از قهرمان داستانی است که کتاب به نام اوست. همین موضوع در مورد انسان زدایی کردن از اسکین چینجر صدق می‌کند. ضعف در بازسازی شخصیتی بیلبو در فیلم جکسون محدود به این حذف نیست. بیلبو چگونه قهرمانی است؟ یک روستایی دهه‌ی ۳۰ انگلیس که به ناگهان وارد کارزاری قرون وسطایی شده است، سارقی بخشنده، «دزدی برگزیده»، او به راستی فیگوری مسیحی است؛ «راهزنی در شب» که عنوان فصل شانزدهم کتاب تالکین است، عبارتی است که بدواً در وصف مسیح آمده (متی، ۲۴:۴۲-۴۴). آیا جکسون در بازسازی این قهرمان روستانی، این سارق مسیحی، موفق بوده است؟

ج) زخم عشقی کیلی: دست آخر همه چیز برمی گردد به اضافه شدن ترویل (کیت آستین سریال لاست، اوانجلین لیلی)، در مقام الف مؤنتی که رأس مثلت عشقی ملودارمی را می‌سازد که دو رأس دیگرش کیلی و لگولاس اند. آیا او برای یک دورف کوتوله کمی بلند نیست؟ مسأله حیاتی تر از این حرفهاست. عشق یک الف و یک دورف برای تالکین مسیحی محافظه کار چیزی کمتر از زنای با محارم هستی شناختی نیست، اگر یک الف می‌تواند عاشق یک دورف شود (دورفی که به لحاظ نژادی، برخلاف فرزندان پدر همگان یعنی، فرزندخوانده‌ی ایلوواتار، خالق هستی، به حساب می‌آید)، چگونه ازدواج آراگورن با یک نیمه الف را دیگر می‌توان یک واقعیت استثنائی قلمداد کرد؟ در بازسازی جکسون، زخمی که در انتهای داستان قرار است کیلی را بکشد، زودتر وارد صحنه شده تا گشاینده‌ی عشقی باشد که از نظر هستی شناختی نه تنها ناممکن که احمقانه و بی معناست. به راستی، تبدیل زخم تراژیک مرگ به زخمی رقیق و ملودارم و برپا کردنی مثلثی عشقی، خطایی نابخشودنی نیست؟ خطایی حاکی از آمیخته شدن منطق فروش به عطر زمانه‌ی نو (new age). گشودن آغوش برای «دیگری» دورف (درحالی که حتی ازدواج میان لگولاس، شاهزاده سیندار و ترویل، یک گارد الف سیلون، می‌تواند غیرطبیعی به نظر آید) واقعه‌ی است که بدون شک تاروپود سرزمین میانه را از هم می‌گسلد.

جکسون به هابیت الفی مؤنثی را می‌افزاید که رابطه ای ملودارم با یک دورف برقرار می‌کند و از ارباب حلقه‌ها تام بامبادیلی را حذف می‌کند که حلقه به شکل اسرارآمیزی بر او اثر ندارد؛ این اضافه و آن حذف، هر دو از تغییری بنیادی در جهان آردا خبر می‌دهند. حذف تام بامبادیل از جهاتی خطایی بزرگ‌تر است. تام بامبادیل کیست؟ او نه تنها متأثر از حلقه نیست که به نظر می‌تواند نیروی تأثیر بر حلقه داشته باشد؛ به عبارت دیگر، او واجد قدرتی است که می‌تواند بر نفس قدرت اثر بگذارد. در برابر او نه تنها حلقه نیروی ناپدید کننده‌اش را از دست می‌دهد، بلکه او در مقابل می‌تواند حلقه را میان زمین و آسمان ناپدید کند. تام به راستی موجودی اسرار آمیز است. اگر تبار و نژاد او را پی بگیریم او از جنس «معما» سرشته شده است. یگانگی و همسازی‌اش به طبیعت به او خصوصیتی الف گون بخشیده است، ولی او سالخورده تر از الف‌هاست. بگذارید نام‌های او مرور کنیم: «نخستین»، «تام کهن»، «کهن ترینی که پدر ندارد»، دورف ها او را «باستانی» می‌نامند. در خانه‌ی تالکین، تام بامبادیل عروسکی بود متعلق به یکی از فرزندان او، منبع الهام تالکین برای سرودن شعریبه نام ماجراجویی‌های تام بامبادیل. بعدتر تالکین را در ارباب حلقه‌ها احضار کرد. بنا به توضیح خود تالکین، حتی در اعصار اسطوره ای هم باید چیزهایی رازآلود و معاگونه وجود داشته باشند، تام یکی از آن‌هاست. او موجودی یگانه است، موجودیتی «سوئی ژنریس»، نیمی برساخته از طنز و طعنه ای زمینی و نیمی برآمده از جاودانگی و شکوهی الهی. آیا او یکی از مایار یا والار نیست؟ او فراتر یک مایاست که مایار (از جمله گندالف و رادگاست) بیرون از دایره جاذبه‌ی حلقه نیستند و نام او در فهرست چهارده تایی والار نیامده است. به واقع تام جادوگری است بیرون از حلقه‌ی جادوگران. یادآور گفتگوی موسی با یهوه بر کوه طور، گلدبری در پاسخ به این سؤال که تام بامبادیل کیست؟ جواب می‌دهد: «او هست.» او هست آنچه هست؛ و با این وجود، ایلووتار نیست که ایلووتار از هر تجسمی بیرون است. او نخستین و کهن‌ترین است، اما چگونه چنین چیزی ممکن است وقتی «ییرترین موجود زنده ای که هنوز زیر آفتاب گام می برد»، نگهبان جنگل فنگورن (Treebeard) دانسته شده است؟ نکند تام زنده نیست و همچون سنگ، باران و خاکستر از حلقه در امان است؟

تام بامبادیل به راستی استثئاء است، نه فقط استثئاء نژادها و فرشتگان وخدایان آردا که استثاء نظم مرگ و زندگی و نیروهای قدرت. او استثئاء هستی شناختی آرداست. امکانات گشوده‌ی پیش روی جان‌ها و روابط آردا را باید در تقدم هستی شناختی تام بامبادیل جستجو کرد. به راستی جهانی که تالکین می‌آفریند بدون او ناممکن و بی معناست. از اهمیت او همین که هر بحثی در خصوص تغییرات جهان داستانی تالکین در نسخه‌ی جکسون دست آخر به او می‌انجامد… منطق فروش و الزامات و قیود هالیوودی در قبال سرمایه، استانداردهای زمانه‌ی نو و دوگانگی هابیت مکتوب کودکانه و هابیت نانوشته‌ی حماسی جملگی اگرچه دلایلی هستند که خطوط واگرایی میان جهان تالکین و جکسون را توضیح می‌دهند، اما هیج کدام به واقع، بزرگ‌ترین نقطه‌ی واگرایی و تخطی یعنی معمای حذف تام بامبادیل را توضیح نمی‌دهند. درحدفاصل ادبیات و سینما، آیا معمای دیگری بر معماهای دیگر تام اضافه نشده است؟ آیا نباید از این معما استقبال کرد؟